Canllawiau

Cyfarwyddyd ymarfer 18: rhyddfreintiau

Diweddarwyd 6 Ebrill 2018

Yn berthnasol i Gymru a Loegr

Sylwer bod cyfarwyddiadau ymarfer Cofrestrfa Tir EF wedi eu hanelu’n bennaf at gyfreithwyr a thrawsgludwyr eraill. Maent yn aml yn delio â materion cymhleth ac yn defnyddio termau cyfreithiol.

1. Cyflwyniad

Un ffurf ar ryddfraint yw hawl a roddir gan y Goron neu, i ddefnyddio’r diffiniad clasurol, “braint frenhinol neu gangen o uchelfraint y goron yn bodoli yn nwylo deiliad, trwy grant y Brenin”. Gweler, er enghraifft Spook Erection Ltd yn erbyn yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd [1989] QB 300, 305.

Dyma’r ffurf o ryddfraint sy’n destun y cyfarwyddyd hwn, yn hytrach na’r cysyniad modern o fasnachfraint.

2. Natur rhyddfraint

Mae rhyddfraint yn gofyn am grant y Goron ar ffurf siarter neu lythyrau breinio. Mae modd ei hawlio hefyd trwy bresgripsiwn (sy’n rhagdybio grant a gollwyd).

Mae’n debygol hefyd y rhoddwyd rhyddfreintiau yn ddilys yn y gorffennol gan Arglwyddi penodol lle’r oedd pwerau breiniarll (“jura regalia”) o fewn eu Harglwyddiaethau. Ieirll Caer, Ieirll a Dugiaid Caerhirfryn, Ieirll a Dugiaid Cernyw ac Esgobion Durham yw’r rhain.

Nid yw perchnogaeth y tir diriaethol yn mynd gyda rhyddfraint ac mae ar wahân i’r ystadau rhydd-ddaliol neu brydlesol mewn tir.

Y rhyddfraint fwyaf cyffredin yw hawl i gynnal marchnad neu ffair. Mae hawl marchnad yn cyfrwymo hawl monopoli i’r perchennog, sef yr hawl gyfyngedig i gynnal marchnadoedd o fewn cylch o 6⅔ milltir (Cyngor Dinas Birmingham yn erbyn Anvil Fairs [1989] 1 WLR 312, 313). Ffair yw marchnad sy’n cael ei chynnal yn llai aml (Wyld yn erbyn Silver [1963] Ch 243, 261).

Gall y Goron atafaelu neu gall Deddf Seneddol ddiddymu rhyddfraint marchnad (Wyld yn erbyn Silver [1963] Chapters 243, 255 and 263).

Gall statud ddiddymu rhyddfraint marchnad trwy roi hawliau tebyg (Corfforaeth Manceinion yn erbyn Lyons (1882) 22 Ch D 287). Lle y mae marchnad statudol wedi disodli marchnad ryddfraint, nid yw’n bosibl cofrestru’r farchnad ryddfraint wreiddiol.

3. Cofrestru rhyddfreintiau

Gynt, nid oedd modd cofrestru rhyddfraint ar wahân, ond o 13 Hydref 2003 ymlaen, mae wedi bod yn bosibl cofrestru teitl i ryddfreintiau arbennig.

Mae cofrestru rhyddfreintiau yn wirfoddol ac nid yw’r hyn sy’n peri cofrestriad cyntaf gorfodol yn ôl y rhestr yn adran 4 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002 yn berthnasol.

Er mwyn ei chofrestru, rhaid i ryddfraint ffurfio ystad gyfreithiol a bod naill ai:

• yn barhaus
• am dymor blynyddoedd absoliwt gyda mwy na saith mlynedd ar ôl

Nid yw cofrestru rhyddfraint yn rhagfarnu hawl y Goron i fforffedu’r rhyddfraint (rheol 196B o Reolau Cofrestru Tir 2003).

4. Rhyddfreintiau sy’n effeithio a rhyddfreintiau cysylltiedig

4.1 Mathau o ryddfreintiau y bydd Deddf Cofrestru Tir 2002 yn eu cydnabod

Mae Rheolau Cofrestru Tir 2003 yn gwahaniaethu rhwng dau fath o ryddfraint.

Gall rhyddfraint fod yn:

• ‘rhyddfraint sy’n effeithio’ – “rhyddfraint sy’n berthnasol i lain o dir diffiniedig ac sy’n hawl gwrthwynebus yn effeithio ar, neu sy’n gallu’n effeithio ar, deitl i ystad neu arwystl”
• ‘rhyddfraint gysylltiedig’ – “rhyddfraint nad yw’n rhyddfraint sy’n effeithio” (rheol 217(1) i Reolau Cofrestru Tir 2003)

4.2 Rhyddfreintiau cysylltiedig yn fwy cyffredin

Credwn fod y rhan fwyaf o ryddfreintiau yn rhyddfreintiau cysylltiedig.

Yn arbennig, mae awdurdod cryf dros y farn y bydd rhyddfraint marchnad yn rhyddfraint gysylltiedig. Hyd yn oed os yw rhyddfraint y farchnad yn berthnasol i ardal sy’n dal i fod yn ddiffiniedig, nid yw’n ymddangos ei bod yn rhoi hawl i ddaliwr y rhyddfraint fynd ar y tir heb ganiatâd y tirfeddiannwr (Y Twrnai Cyffredinol yn erbyn Horner (1884) 14 QBD 245, 254 - 255, 260. (Cadarnhawyd (1885) 11 App Cas 66 HL)) ac, felly, nid yw’n rhoi hawliau eiddo sy’n effeithio’n wrthwynebus ar y teitl i unrhyw ystad neu arwystl.

4.3 Cofrestru rhyddfraint gysylltiedig

Mae Rheolau Cofrestru Tir 2003 yn caniatáu cofrestru rhyddfraint gysylltiedig heb gynllun teitl (rheol 5 i Reolau Cofrestru Tir 2003).

O ganlyniad:

• bydd disgrifiad geiriol o ryddfraint o’r fath ar y gofrestr eiddo
• ni fydd yn cael ei dangos ar y map mynegai ond, yn lle hynny, bydd yn cael ei chofnodi yn y mynegai rhyddfreintiau cysylltiedig a maenorau, sydd yn fynegai geiriol (rheol 10 i Reolau Cofrestru Tir 2003)

Ni allwn ond cofnodi rhybudd o ran baich hawl gwrthwynebus sy’n effeithio ar y teitl i ystad neu arwystl (adrannau 32(1) a 132(3)(b) o Ddeddf Cofrestru Tir 2002). Mae’n dilyn nad oes modd nodi rhyddfreintiau cysylltiedig yn nheitlau’r ystadau cofrestredig hynny sydd yn ardal y rhyddfraint.

Barn Cofrestrfa Tir EF yw na fu rhyddfreintiau cysylltiedig digofrestredig erioed yn fuddion digofrestredig mewn tir am nad oeddent yn effeithio ar ystad gofrestredig felly nid oeddent fyth yn “fudd gor-redol”. Felly, yn wahanol i ryddfreintiau sy’n effeithio, nid oedd adran 117 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002 yn effeithio arnynt (gweler Colli statws budd gor-redol).

Ond lle y mae rhyddfraint gysylltiedig wedi ei fwynhau mewn lle penodol, megis trwy gytundeb gyda’r tirfeddiannwr, gellir gwarchod y cytundeb hwnnw trwy rybudd yng nghofrestr y tir yn ddarostyngedig i’r hawl. Yn yr un modd, mae’n bosibl y bydd hawl berthynol i hawddfraint trwy bresgripsiwn i fwynha’r rhyddfraint mewn lle penodol wedi ei chaffael. Gellir gwarchod yr hawl honno yng nghofrestr y tir o dan sylw hefyd.

Er hynny, barn Cofrestrfa Tir EF yw nad yw caffael hawl o’r fath yn troi rhyddfraint gysylltiedig yn rhyddfraint sy’n effeithio.

4.4 Cofrestru rhyddfraint sy’n effeithio

Os oes gennych le i gredu bod y rhyddfraint sydd i’w chofrestru gennych yn rhyddfraint sy’n effeithio, a’ch bod am i ni ei chofrestru felly, rhaid i chi wneud hyn yn glir yn y cais am gofrestriad.

Os credwn ei bod yn fwy tebygol na pheidio, yn ôl y dystiolaeth a ddarparwyd, bod y rhyddfraint yn rhyddfraint sy’n effeithio, byddwn:

• yn cyflwyno rhybudd i holl berchnogion ystadau mewn tir, arwystlon a rhyddfreintiau cofrestredig perthnasol o fewn cylch diffiniedig y rhyddfraint
• yn ceisio cyflwyno rhybudd i’r perchnogion, arwystleion a dalwyr rhyddfraint digofrestredig perthnasol

Bydd sut yn union y gwnawn hyn a pha wybodaeth fydd arnom ei hangen i’w wneud yn dibynnu ar amgylchiadau’r achos penodol.

Dylid nodi, fodd bynnag, os yw rhyddfraint yn rhyddfraint sy’n effeithio, y darn o dir diffiniedig ar ddyddiad y grant fydd y darn o dir diffiniedig y bydd yn ei effeithio. Yn achos grant coll a dybiwyd, bydd y darn diffiniedig yn dibynnu ar yr amgylchiadau (Loose v Lynn Shellfish Ltd [2014] EWCA Civ 846).

Dim ond os nad oes gwrthwynebiad, neu fod yr holl wrthwynebiadau’n ddi-sail neu’n cael eu datrys (trwy gytundeb neu achos), y gall y cofrestriad fwrw ymlaen a chofnodi rhybudd o’r rhyddfraint sy’n effeithio yn yr holl deitlau cofrestredig yr effeithir arnynt.

Bydd rhyddfraint gofrestredig sy’n effeithio yn:

• cynnwys cynllun teitl
• yn cael ei dangos ar y map mynegai

5. Dogfennau i’w cyflwyno

Wrth wneud cais am gofrestriad cyntaf rhyddfraint, rhaid i chi ddarparu’r canlynol:

• ffurflen FR1 ar gyfer pob rhyddfraint sydd i’w hawlio. Mae marchnadoedd a ffeiriau’n rhyddfreintiau ar wahân, felly hyd yn oed os yw siarter yn caniatáu marchnad a ffair, dylid gwneud cais ar wahân ar gyfer y ddwy. Yn ogystal â bod yn gywir o ran y gyfraith, ceir rhesymau ymarferol da ar gyfer hyn, gan fod modd ymdrin â’r farchnad a’r ffair yn unigol ac yn aml, bydd un yn cael ei phrydlesu heb y llall. Os, fodd bynnag, bydd y siarter yn caniatáu mwy nag un ffair, er enghraifft, gellir ymdrin â’r rhain fel un rhyddfraint a’u cofrestru o dan deitl unigol
• copi ardystiedig o’r siarter neu lythyrau breinio yn rhoi’r rhyddfraint. Os yw’r ddogfen yn Lladin, bydd angen cyfieithiad arnom hefyd
• lle bo’r cais am gofrestriad cyntaf rhyddfraint sy’n effeithio, cynllun yn dangos hyd a lled y tir yr effeithir arno a manylion digonol i ganiatáu i ni nodi’r tir yn eglur ar fap yr Arolwg Ordnans
• os yw’r cais am gofrestriad cyntaf rhyddfraint gysylltiedig, manylion y rhanbarth gweinyddol presennol (y sir neu’r awdurdod unedol) lle mae’r rhyddfraint yn gweithredu
• yr holl ddogfennau sy’n profi disgyniad teitl i’r ceisydd yn unol â’r arfer trawsgludo arferol. Sylwer nad yw’n ddigonol i brofi grant gwreiddiol y rhyddfraint. Rhaid ichi brofi disgyniad y teitl i’r ceisydd hefyd
• yr holl weithredoedd a dogfennau eraill sy’n ymwneud â’r teitl i’r rhyddfraint ac sydd o dan reolaeth y ceisydd (‘rheolaeth’ yw “meddiant corfforol, neu hawl i feddiant, neu hawl i gymryd copïau o’r ddogfen”, rheol 217(1) i Reolau Cofrestru Tir 2003)
• os yw’r ceisydd yn methu cyflwyno teitl dogfennol llawn, tystiolaeth i roi cyfrif am y diffyg (gweler cyfarwyddyd ymarfer 2: cofrestriad cyntaf os yw gweithredoedd ar goll neu wedi eu dinistrio)
• os seiliwyd y cais ar bresgripsiwn, tystiolaeth mewn un neu fwy o ddatganiadau statudol neu ddatganiadau o wirionedd o fwynhad am o leiaf 20 mlynedd
• ffurflen DL yn ddyblyg yn rhestru’r holl ddogfennau a gyflwynwyd
• y tâl priodol. Ffi graddfa 1 yw hon, yn seiliedig ar werth y budd sy’n cael ei gofrestru. Nid yw erthygl 2(6) (cofrestriad gwirfoddol: ffïoedd gostyngol) yn gymwys i gofrestriad cyntaf rhyddfreintiau

Sylwer y gallwch wneud cais am gofrestriad cyntaf ar sail copïau ardystiedig o weithredoedd a dogfennau yn unig. Gweler cyfarwyddyd ymarfer 1: cofrestriad cyntaf – ceisiadau a gyflwynir gan drawsgludwyr – derbyn gweithredoedd o gopïau ardystiedig. Cofiwch pan fyddwch yn dewis gwneud eich cais ar sail copïau ardystiedig o weithredoedd a dogfennau yn unig, rhaid i hyn gynnwys tystiolaeth o gadwyn teitl y ceisydd o hyd

6. Cais am gyfyngiad ar Ffurf A

Lle bo unigolyn neu unigolion yn gwneud cais i gael eu cofrestru’n berchennog (perchnogion) rhyddfraint ac na fydd unig berchennog neu oroeswr cydberchnogion yn gallu rhoi derbynneb ddilys am arian cyfalaf, rhaid gwneud cais i gofnodi cyfyngiad ar Ffurf A (rheolau 94(2) a (3) i Reolau Cofrestru Tir 2003). Dylid gwneud y cais yn ffurflen RX1 neu os yw ffurflenni trosglwyddo Cofrestrfa Tir EF wedi eu defnyddio ar gyfer y gwarediad i’r ceisydd, yn y ffurflen honno.

7. Cyflwyno rhybudd i’r Goron

Efallai y byddwn am gyflwyno rhybudd o gais i gofrestru rhyddfraint i gynrychiolydd y Goron.

Dylech gyflwyno unrhyw ohebiaeth berthnasol i’r Goron fel rhan o’r cais.

Yn achos rhyddfraint llongddrylliad, neu bysgod brenhinol (hynny yw morfil, morhwch neu syrsiwn a ddaliwyd ger yr arfordir Prydeinig neu a daflwyd i’r lan. O dan yr amgylchiadau hyn, maent yn eiddo i’r Goron neu yn Nugiaeth Cernyw, i Dywysog Cymru, byddwn yn anfon rhybudd at Dderbynnydd y Llongddrylliad.

Mae’n bosibl y byddwn yn ystyried anfon rhybudd at bartïon eraill sydd â budd.

8. Dosbarth teitl

Yn wahanol i geisiadau am gofrestriad cyntaf ystad mewn tir, mae’n anodd weithiau i berchennog rhyddfraint brofi ei deitl i’r rhyddfraint yn foddhaol cofrestrydd; gall perchennog ystad mewn tir ddangos meddiant materol ohono ond ni all perchennog rhyddfraint wneud hyn.

Tra bod modd cyflwyno’r dystiolaeth o’r grant gwreiddiol ar y cyd â theitl modern yn ymestyn yn ôl dyweder 15 neu 30 mlynedd, yn aml, bydd gofod o nifer o ganrifoedd lle na fydd gwybodaeth ar gael. Oni bai bod Cofrestrfa Tir EF yn gwbl fodlon â’r dystiolaeth a gyflwynir, mae’n bosibl y cynigir teitl amodol. Mae hyn yn arbennig o wir pan fo’r rhyddfraint yn seiliedig ar grant maenoraidd. Gweler cyfarwyddyd ymarfer 1: cofrestriadau cyntaf.

9. Colli statws budd gor-redol

Cyn 13 Hydref 2013, roedd hawliau eiddo rhyddfraint sy’n effeithio’n wrthwynebus ar dir (hawl mynediad efallai) yn fuddion gor-redol (paragraff 10 i Atodlen 1 a Pharagraff 10 i Atodlen 3 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002), sy’n golygu yr oeddynt ohonynt eu hunain yn cyfrwymo perchnogion y tir o dan sylw (adrannau 11, 12, 29, 30 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002).

O ganol nos 12 Hydref 2013, collodd y rhain eu statws gor-redol awtomatig a rhaid eu gwarchod yn awr yn y gofrestr. Mae rhwymau ar geiswyr ar bob cofrestriad cyntaf neu ar warediad tir cofrestredig i ddatgelu’r hawliau eiddo rhyddfraint y maent yn ymwybodol ohonynt ac sy’n effeithio ar eu heiddo. Gweler cyfarwyddyd ymarfer 15: Buddion gor-redol a’u datgelu am ragor o wybodaeth.

Yn ogystal, gall y rheiny sydd â budd hawliau eiddo rhyddfraint nad ydynt wedi eu gwarchod yn y gofrestr wneud cais iddynt gael eu nodi yn y gofrestr teitl sy’n ddarostyngedig iddynt ar yr amod eu bod yn rhwymo’r perchnogion cofrestredig ar y pryd. Mae ffi yn daladwy o dan y Gorchymyn Ffi Cofrestru Tir cyfredol am gais o’r fath (gweler Cofrestrfa Tir EF: Ffïoedd Gwasanaethau Cofrestru). Lle nad yw’r tir yn gofrestredig, gellir gwarchod hawliau eiddo rhyddfraint gan rybuddiad yn erbyn cofrestriad cyntaf. Gweler cyfarwyddyd ymarfer 66: buddion gor-redol sy’n colli gwarchodaeth awtomatig yn 2013.

10. Gwrthwynebiadau ac anghydfodau

10.1 Posibilrwydd gwrthwynebu

Mae anghydfodau’n ymwneud â rhyddfreintiau yn fwyaf tebygol o ddigwydd lle gwnaed cais i gofrestru rhyddfraint fel rhyddfraint sy’n effeithio, neu i nodi bod hawliau eiddo rhyddfraint wedi eu nodi gan arwain at y perchennog cofrestredig yn gwneud cais i ddileu’r rhybudd unochrog, a bod un o’r bobl a gyflwynwyd â rhybudd yn gwrthwynebu’r cais.

10.2 Gofynion ar gyfer gwrthwynebu

Rhaid i unrhyw un sydd am wrthwynebu cais gyflwyno datganiad ysgrifenedig wedi ei lofnodi ganddynt neu eu trawsgludwr i’r cofrestrydd.

Rhaid iddo ddatgan bod y gwrthwynebydd yn gwrthwynebu’r cais, nodi sail y gwrthwynebiad a rhoi enw a chyfeiriad y gwrthwynebydd ar gyfer cyfathrebu (rheol 19 i Reolau Cofrestru Tir 2003).

10.3 Ystyried y gwrthwynebiad gan Gofrestrfa Tir EF

Os derbyniwn wrthwynebiad, yna ni fydd modd terfynu’r cais nes bydd y gwrthwynebiad wedi ei ddatrys, oni bai bod y cofrestrydd yn fodlon bod y gwrthwynebiad yn ddi-sail (adran 73 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002).

Os nad yw’r gwrthwynebiad yn ddi-sail, rhaid i ni gyflwyno rhybudd o’r gwrthwynebiad i’r ceisydd (adran 73(5) o Ddeddf Cofrestru Tir 2002). Yna byddwn yn gofyn i’r ddwy ochr:

• a ydynt yn dymuno cyd-drafod
• a ydynt yn ystyried y gall fod modd dod i gytundeb

Os bydd pawb yn ateb yn gadarnhaol, byddwn yn caniatáu amser iddynt gytuno ar y mater. Fodd bynnag, cyn gynted ag y daw’n amlwg bod y ddwy ochr yn methu dod i gytundeb, rhaid i ni gyfeirio’r mater at y tribiwnlys (adran 73(7) o Ddeddf Cofrestru Tir 2002). Byddwn yn gwneud hyn ar unwaith os nad yw’r partïon am gyd-drafod.

Yna bydd y tribiwnlys naill ai:

• yn pennu dyddiad i wrando a rhoi penderfyniad ar y mater ei hun
• yn cyfarwyddo un ochr i ddechrau achos yn y llys. Os yw’n penderfynu gwrando ar y mater ei hun, bydd rhagor o fanylion o’r drefn i’w dilyn ac o’r sefyllfa o ran costau yn cael eu darparu ganddo

11. Delio dilynol gyda rhyddfraint gofrestredig

Gall perchennog rhyddfraint ddelio â hi yn yr un ffordd i bob diben ag ystadau cofrestredig eraill. Er enghraifft, gall werthu neu brydlesu’r rhyddfraint.

Rhaid cofrestru gwerthu neu roi prydles rhyddfraint gofrestredig (adran 27(2)(c) o Ddeddf Cofrestru Tir 2002) ac ni fydd yn gweithredu’n gyfreithiol nes bydd y gofynion cofrestru wedi cael eu hateb (adran 27(1) o Ddeddf Cofrestru Tir 2002).

Os yw cyfnod y brydles am fwy na saith mlynedd, bydd cofrestru ar y ffurf arferol o agor teitl newydd a rhoi rhybudd yng nghofrestr teitl y prydleswr (paragraff 4 i Atodlen 2 i Ddeddf Cofrestru Tir 2002). Os nad yw’r cyfnod dros saith mlynedd, yr unig ofyniad cofrestru yw bod rhybudd yn cael ei gofnodi yn nheitl y prydleswr (paragraff 5 i Atodlen 2 i Ddeddf Cofrestru Tir 2002).

Mae effaith y rheol blaenoriaeth ar warediadau ystadau cofrestredig o dan adran 29 o Ddeddf Cofrestru Tir 2002 yn newid o ran rhyddfreintiau, fel bod hawl i’r Goron i fforffedu’r rhyddfraint yn ‘fudd wedi ei warchod’ at ddibenion adran 29(2)a (rheol 196(2) i Reolau Cofrestru Tir 2003).

12. Pethau i’w cofio

Dim ond gwybodaeth ffeithiol a chyngor diduedd ynghylch ein gweithdrefnau rydym yn eu darparu. Darllenwch ragor am y cyngor rydym yn ei roi.